امام(ع)و خردسالى او

صغر سن امام(ع)از پدیده‏هاى اعجاز آمیز اوست که در حکام آن‏زمان اثرى فوق العاده گذاشته بود.همه مآخذ تاریخى متفق القولند که وقتى‏پدر مکرم امام جواد(ع)در گذشت عمر امام هشت‏سال یا هفت‏سال و چهار ماه بود (4).در حقیقت هنگامیکه پس از پدر عهده دار امامت گردید،در سن‏کودکى بود.

این معنى نخستین بار در زندگانى پیشوایان اهل بیت(ع)در شخص‏امام جواد(ع)مصداق پیدا کرد و براى حکام منحرف،مایه حیرت و براى‏حقیقت امتداد خط امامت و مرجعیت امامان اهل بیت(ع)که امام جواد(ع) نماینده و جانشین آنان بود،سندى حتمى و معجز آسا به شمار مى‏رفت.

اگر به حساب احتمالات تکیه زنیم،مى‏بینیم که تنها صغر سن امام(ع)کافى است که حقیقت امامت وى را بپذیریم و قبول کنیم که او(ع)ادامه‏دهنده خط امامت بوده است و الا چگونه مى‏توان در دست گرفتن رهبرى شیعه‏را از طرف او در همه زمینه‏هاى نظرى و عملى تفسیر کنیم؟

شاید این معنى از ذهن بگذرد و بگویند،بسا که براى شیعیان،امامت‏و رهبرى این نوجوان از اهل بیت،با وضوح کشف و معلوم نشده باشد وبسا که ادعائى دیگر نیز بر این فرضیه ضمیمه کنند همچنان که احمد امین گوید:

«امامان از چشمها پنهان میشدند و به دعوت پنهانى اکتفا میکردند تا محبت‏و گرایش مردم نسبت به آنان باقى بماند (5) ».

ما این فرضیه را رد میکنیم و میگوئیم:رهبرى امام جواد(ع)،رهبرى‏آشکار و علنى در برابر همه توده‏هاى مردم بود و هرگز رهبرى امامان چنین‏نبود که پیرامونشان را پاسبانان محافظ، و نیروى ارتش و ابهت و جاه و جلال‏پادشاهان فرا گرفته باشد بطوریکه رهبر،دعوت را از توده مردم که به آنان‏معتقد بودند و به رهبرى آنان حرکت مى‏کردند،پنهان سازد بلکه رهبرى‏امام(ع)،رهبرى سرى از قبیل صوفیان و فاطمیان نبود که میانشان فاصله‏ایجاد کند و بین رهبرى و پایگاه مردمى او جدائى افکند.

امام اهل بیت(ع)،دعوت خود را تا حدى آشکار انجام میداد،وپایگاههاى مردمى طرفدار و مؤمن به رهبرى و امامتش بطور مستقیم در مسائل‏دینى و قضایاى اجتماعى و اخلاقى با شخص امام تماس و هماهنگى حاصل‏میکردند.

وقتى مامون،امام(ع)را به بغداد یا مرکز خلافت آورد،امام(ع)

پاى فشرد تا به مدینه باز گردد.مامون با این درخواست موافقت کرد و آن‏حضرت بیشتر عمر شریف را در مدینه گذرانید.

امام جواد(ع)در صحنه اجتماعى با نشاط و فعالیت،حرکت میکردو نزد همه مسلمانان شناخته شده بود.منجمله نزد شیعیان که به رهبرى وامامت او(ع)ایمان داشتند.

«این مساله که معتصم از فعالیتها و کوششهاى او برآشفته و در رنج‏بود حقیقت داشت و از اینروى وى را به بغداد خواست و هنگامیکه ابو جعفر(ع)

وارد عراق گردید،معتصم و جعفر پسر مامون،پیوسته توطئه مى‏چیدند وبراى قتل آن بزرگوار حیله مى‏اندیشیدند».

مفید گوید:«دو شب به ماه محرم سال 220 مانده وارد بغداد شد و درذیقعده همان سال در آنجا وفات کرد».

در روضة الواعظین آمده است که‏«در بغداد با زهر بقتل رسید (6) ».

بر اساس این مسلمیات،فرضیه‏اى که میگوید:رهبرى امام جواد(ع)دربرابر مسلمانان عموما، و در برابر شیعیان خصوصا،رهبرى آشکار نبوده‏است،باطل است.این سخن خلاف طبیعت علاقه و همبستگى بین اهل بیت‏و پایگاههاى مردمى آنانست.بخصوص که مامون نورافکن‏ها را متوجه‏امامت و علم حضرت امام جواد(ع)کرد و او را در معرض آزمایش قرار داد تا در محظور قرار گیرد و مردم را از پیرامون او بپراکند.دانشمندان بزرگ رادعوت کرد و بین آنان و امام(ع)در برابر عباسیان،مجالسى منعقد نمود.

اما برترى علمى و فکرى امام(ع)با کمى سن و سال آشکار گردید.

مامون از«یحیى بن اکثم‏»که در آن روزگار از بزرگان و متفکران بودخواست که براى پرسش از امام،مساله‏اى طرح کند تا امام را ناتوان سازدو از پاسخ گفتن به آن درماند.یحین بن اکثم از امام پرسید:«فدایت گردم‏آیا رخصت میدهى سؤالى کنم؟».

ابو جعفر گفت:«آنچه میخواهى بپرس‏».

یحیى گفت:درباره کسیکه در احرام باشد و شکارى را بکشد چه نظردارى؟

امام(ع)فرمود:آیا وقتى صید را کشت در«حل‏»بود یا«حرم‏»و آیاآن مجرم به این کار آگاه بود یا جاهل؟به عمد آنرا کشت‏یا به سهو؟آزادبود یا بنده؟صغیر بود یا کبیر؟آغاز کننده به قتل بود یا در مقام دفاع بود؟

آن شکار آیا از پرندگان بود یا نه؟از شکارهاى کوچک بود یا بزرگ؟درآنچه کرد پافشارى داشت و یا پشیمان شده بود؟قتل در شب روى داد یا درروز؟آیا براى عمره محرم شده بود یا براى حج؟

یحیى بن اکثم شگفت زده بر جاى ماند و در چهره‏اش ناتوانى دیده میشدچندانکه اهل مجلس همه بدان پى بردند (7).

درین مورد،فرضیه‏ها و اقوال دیگر وجود دارد و ما آنها را متوالیامورد بحث قرار میدهیم:

فرضیه نخست که میگوید:سطح علمى و فکرى طایفه شیعه در آن هنگام‏در پایه‏اى بود که امکان داشت ازین موضوع غفلت کنند یا به بیان دیگر سطح فکرى و عقلى و روانى شیعه چندان بود که آنان را به این معنى کشانید که‏امامت کودکى را تصدیق کنند و به آن ایمان آورند...حال آنکه او حقاامام نبود.

این فرضیه قابل قبول نیست و واقعیات تاریخى آنرا تکذیب میکند.

زیرا سطح علمى و فقهى این طایفه در حدى بود که از طرف همه مکاتب وحوزه‏هاى فکرى رقیب،مورد تحسین و بزرگداشت و تقدیر بودند.مکتب‏فکرى عظیمى که حاصل کوشش امامان باقر و صادق(ع)بود،بزرگترین حوزه‏فکرى و علمى اسلام بود که در آن روزگار جهان اسلام بخود دیده بود و آنجادو نسل پیاپى از شاگردان حضرت امام صادق(ع)و حضرت امام کاظم(ع)

فعالیت داشتند و آندو در میدان فقه و تفسیر و کلام و حدیث،و در همه جوانب‏و ارکان معرفت اسلامى در راس طایفه شیعه قرار داشتند.

در پرتو این حقیقت،هرگز نمى‏توان فرض کرد که سطح فکرى و علمى‏این طایفه به پایه‏اى باشد که از چنین موضوع مهم و بزرگى غفلت کرده باشند.

چگونه افراد یک طایفه که در میانشان چنین مکتبى وجود داشت و قطب پیشرفت‏فکر اسلامى به شمار میرفت ازین موضوع غفلت کرده‏اند و به وهم یا از سرغفلت،امامت را در کودکى مجسم دیده‏اند که از روى واقع و حق،امام نبوده‏است.بخصوص چنانکه گفتیم، مامت‏حضرت امام جواد(ع)بر رهبرى اوبر پایگاههاى مردمى و رهبرى آشکار بر همه مسلمانان استوار بود و هر فردعامى مى‏توانست با آن برخورد کند و صدق آنرا بیازماید. بخصوص طایفه‏شیعه که در جهان اسلام،بزرگترین مدرسه فکرى و عظیم‏ترین آن بطور کلى درمیان آنان تحقق یافته بود و حوزه علمى آن تا کوفه و مدینه نیز امتداد داشت.

مدارس مزبور و مراکز فکرى،با امام(ع)رابطه داشتند و ازو فتوى‏میخواستند و مسایل خود را مى‏پرسیدند و حقوق و اموال را از هر سوى نزداو میفرستادند.پس چگونه امکان داشت که با آن عقل و شعور شکوفا،یا با بودن مدرسه‏اى مانند آن حوزه بزرگ،از حقیقت کودکى که امام نبود،غافل بمانند؟

فرضیه دوم:گروه شیعه در طول تاریخ خود تصویرى صحیح و واضح‏از مفهوم معناى امامت و امام نداشت.بلکه چنین مى‏پنداشت که امام فقطرقمى در تسلسل نسبى و وراثتى است.بنابر این امامت و شرایط لازمه را براى‏امامت نمیدانست چیست.

مى‏گوئیم این فرضیه نیز مردود است.چه،اساسا تشیع و امامت بر پایه‏مفهوم عمیق الهى استوار است و آن بدیهى ترین و روشنترین مفهوم تشیع است.

امام از نظر مفهوم عام شیعى،آن انسان بى‏همتا در علم و معرفت و گفتار وکردار و اخلاق است.این مفهوم در دستاوردها و ابعادش،نزد شیعیان آشکاراست.هزاران نص،از روزگار امام على(ع)تا عهد امام رضا(ع)پیامى‏است که این مفهوم را معلوم کرده تا آنجا که همه تفصیلات و توضیحات وخصوصیات تشیع در ذهن شیعیان،بسیار واضح و آشکارا نقش بسته است.

روایتى درین مضمون میگوید:«پس از وفات امام رضا(ع)واردمدینه شدیم و پرسیدیم،بعد از امام رضا(ع)،خلیفه کیست؟گفتند خلیفه درروستائى نزدیک مدینه است.به سوى آن روستا براه افتادم تا به آنجا رسیدم.

خانه امام موسى بن جعفر(ع)در آنجا که به ارث به امام جواد(ع)رسیده بود،مملو از مردم بود.یکى از برادران رضا(ع)را دیدم که بر بالاى مجلس نشسته‏بود و شنیدم که مردم او را-اى برادر رضا(ع)-خطاب میکردند.یعنى اوپسر امام نیست زیرا از امامان(ع)شنیده بودند که امامت پس از حسن و حسین(ع)در دو برادر جمع نمیشود (8).

ازین حدیث چنین نتیجه میگیریم که نزد شیعیان،همه تفصیل‏ها و خصوصیات تشیع و مفاهیم آن،واضح و روشن بود.این مساله ادعاى صاحبان این فرضیه‏را تکذیب میکند.

فرض سوم و آخر:این معنى،فداکارى و پافشارى در غرور و باطل ازطرف شیعه و دوستداران آن بوده است.

میگوئیم این دعوى هم باطل است.نه فقط از نظر ایمان ما به تقواى‏شیعیان و قداست آنان، که واقعیت اخلاص این طایفه تردید ناپذیر است.هماناکه از خلال این شرایط موضوعى که طایفه ستمکش شیعه را احاطه کرده است،یک روز هم در سراسر ایامشان و در طول زندگى، راه به بزرگى و قدرت وثروت نداشته‏اند.بلکه شیعیان در سراسر تاریخ،گرفتار شکنجه و عذاب ومحرومیت و زندان و ویرانى بوده‏اند.بلکه تشیع راهى بوده است که انسان درهر گام آن با بیم و مراقبت دائمى روبرو بوده است.

امام باقر(ع)در باب این محنتها و بلایا که بر شیعه نازل میشد فرمود:

شیعیان ما در همه شهرها کشته میشوند و با تهمت،دست و پایشان را قطع‏میکنند و هر کس از محبت ما یاد کند یا به سوى ما آید،به زندان افکنده میشودو اموالش را به یغما مى‏برند و خانه‏اش را درهم میکوبند.»

فداکارى و از خود گذشتگى و پافشارى بر باطل هرگز انگیزه یاراه طمع‏مادى و دنیوى نبوده است.

چرا پس از اینهمه از خود گذشتگى و فداکارى و پافشارى از طرف‏على،طایفه شیعه یعنى مردمى دانا و روشنفکر براى امامتى باطل و دروغین‏و با توجه به این که این از خود گذشتگى، انواع و اقسام ناراحتى و محرومیت‏و عذاب و صدمه را براى آنان در بر دارد،در پى موهوم روند؟ لذا نمى‏توان‏از خود گذشتگى شیعه را در مورد امامت،جز اعتقاد حقیقى به امامت وآگاهى عمیق از شرایط تحقق امامت چیزى دیگر دانست

اینجاست که باید گفت،هیچیک از این فرضیه‏ها را نمى‏توان پذیرفت و کسیکه به حقیقت تاریخ این طایفه و شرایط و اوضاع موضوعى آن آگاه باشد،بخصوص به شرایط و اوضاعى که پیرامون امام جواد(ع)بود،هرگز این‏پندارها را نمیپذیرد.

پس از عرضه داشتن این فرضیات و مردود شناختن آن،فقط یک فرض‏باقى ماند که با واقعیت تطبیق میکند و آن این است که امام جواد(ع)،حقاامام است (9)

پى‏نوشتها:

1- بحار الانوار مجلسى ج 50 ص 10.

2- دائرة المعارف اسلامى شیعه ج 2 ص 92.

3- دائرة المعارف ج 2 ص 92.

4- مآخذ سابق.

5- مهدى و مهدویت ص 61-62.

6- دائرة المعارف ص 92.

7- تذکرة الخواص ص 368-372 و تحف العقول از آل رسول نوشته ابن صغبه‏ص 335.

8- بحار الانوار ج 50 ص 90.

9- شرح نهج البلاغه جزء 3 ص 15 از ابن ابى الحدید.